TMK 516. Madde- Mirasçı Atama

“Madde 516- Mirasbırakan, mirasının tamamı veya belli bir oranı için bir veya birden çok
kişiyi mirasçı atayabilir.
Bir kişinin, mirasın tamamını veya belli bir oranını almasını içeren her tasarruf, mirasçı
atanması sayılır.”

I. GİRİŞ

A. Miras Hukukunun Amacı ve İşlevi

Miras hukuku, medeni hukuk sistematiği içerisinde bireyin ölümünden sonra malvarlığının kime ve nasıl intikal edeceğini düzenleyen kurallar bütünüdür. Bu hukuk dalı, sadece bireysel malvarlığıyla ilgili düzenlemeleri değil, aynı zamanda sosyal ilişkileri, aile bütünlüğünü, kamu düzenini ve ekonomik devamlılığı da etkileyen bir işlevselliğe sahiptir.

Miras hukukunun temel amacı, mirasbırakanın sağlığında oluşturduğu malvarlığının ölümünden sonra düzenli bir şekilde yeni hak sahiplerine geçmesini sağlamak ve ortaya çıkabilecek hukuki boşlukları önlemektir. Bu bağlamda, yasal mirasçılık sisteminin yanı sıra, bireyin iradesine dayalı olarak yapılabilen ölüme bağlı tasarruflar önemli bir alanı oluşturmaktadır.

B. Ölüme Bağlı Tasarrufların Hukuki Niteliği

Ölüme bağlı tasarruflar, bireyin ölümünden sonra hüküm ifade edecek şekilde gerçekleştirdiği ve malvarlığının tamamı ya da belirli bir bölümü üzerinde yaptığı hukuki işlemlerdir. Bu tür tasarruflar içinde en sık karşılaşılanlar vasiyetname ve miras sözleşmesidir. Her iki tasarruf türü de, bireyin ölüm anına kadar malvarlığı üzerinde tasarruf etme serbestisine sahip olduğunu kabul eder.

Bu tür işlemlerin hukuki geçerliliği ise hem şekli hem maddi şartlara bağlıdır. Şekli şartlar, kamu düzeni açısından vazgeçilemezdir. Maddi koşullar ise, saklı paylı mirasçılar gibi üçüncü kişilerin haklarını korumaya yönelik sınırlamalar içerir.

C. Mirasçı Atama Kurumunun Sistematik Konumu

Türk Medeni Kanunu m. 516, mirasçı atama kurumunu düzenlemekte ve bu kurumu ölüme bağlı tasarruflar içerisinde özel bir yere oturtmaktadır. Bu hüküm, mirasbırakana, kanuni mirasçılar dışında bir veya birden fazla kişiyi mirasçı olarak belirleme hakkı tanımakta ve mirasın tamamı ya da belirli bir oranı üzerinden bu atamayı gerçekleştirme imkânı sunmaktadır.

Bu hükmün sistematik olarak önemi büyüktür; çünkü mirasçı atama, hem yasal miras sistemine bir alternatif oluşturmakta, hem de bireysel tasarruf serbestisinin en yoğun şekilde tezahür ettiği alanlardan birini teşkil etmektedir. Aynı zamanda bu düzenleme, kişisel ilişkilerin hukuki yansımalarının en hassas şekilde ortaya çıktığı alanlardan biri olduğu için, hem teori hem uygulama açısından oldukça zengin bir tartışma zemini sunmaktadır.

II. TARİHSEL GELİŞİM VE DOKTRİNSEL TEMELLER

A. Roma Hukukunda Mirasçı Atama

Mirasçı atama kurumu, miras hukukunun temellerinin atıldığı Roma Hukuku’nda kendine özgü ve merkezi bir yer bulmuştur. Roma vatandaşları için mirasın geçişi yalnızca kanuna dayalı değil, aynı zamanda şahsi irade beyanına da dayanabilmekteydi. Roma hukukunda mirasın intikali “testamentum” denilen vasiyetnameyle gerçekleşir ve bu belge aracılığıyla “heres institutus” (atanmış mirasçı) belirlenebilirdi.

Roma hukuku için önemli olan, mirasbırakanın iradesini yazılı ve geçerli bir biçimde ortaya koymasıydı. Eğer vasiyetnamede bir mirasçı atanmazsa, bu vasiyetnamenin tamamı geçersiz sayılırdı. Bu anlayış, mirasçı atamayı sadece bir tercih değil, vasiyetnamenin olmazsa olmazı haline getirmiştir. Atanan kişi, mirasbırakanın tüm hak ve borçlarını üstlenirdi. Roma’daki bu anlayış, “üniversal mirasçılık” kavramının temelini oluşturmuştur.

Roma hukukunun bu yaklaşımı, çağdaş hukuk sistemlerinin büyük kısmında, özellikle Kıta Avrupası Hukuku üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Atanmış mirasçının borçlardan da sorumlu olması, bugünkü terekenin hem aktif hem pasif değerleriyle birlikte geçişinin esasını teşkil etmiştir.

B. İslam Hukukunda Vasiyet ve Mirasçı Atama

İslam hukuku sisteminde mirasçılık, esas olarak naslara (Kur’an ve hadisler) dayanan katı kurallar çerçevesinde belirlenmiştir. Bu sistemde, ölen kişinin malvarlığı “ferâiz” adı verilen sabit oranlara göre paylaşılır. İslam hukukunda mirasçı atama, bugünkü anlamda geniş bir serbesti tanımamaktadır.

Ancak ölüme bağlı tasarruf yapılması “vasiyet” adı altında mümkündür. İslam hukuku, vasiyeti teşvik eder; fakat bu vasiyetin malvarlığının üçte birini aşmaması esastır. Mirasbırakan, saklı pay sistemi ile benzerlik gösteren bir sınırlama çerçevesinde, üçte bir oranına kadar dilediği kişiye mal bırakabilir.

Önemli bir fark, İslam hukukunda kanuni mirasçılardan birinin vasiyetle mirastan çıkarılamamasıdır. Ayrıca İslam hukukunda evlatlık, mirasçı olamaz; ancak vasiyetle ona mal bırakılması mümkündür. Bu yönleriyle İslam hukuku, mirasçı atamayı sınırlı biçimde tanımaktadır.

C. Kıta Avrupası Sisteminde Evrim

Roma hukuku miras hukukunun etkisiyle şekillenen Kıta Avrupası Hukuku, özellikle Ortaçağ sonrası dönemde bireyin tasarruf serbestisine daha çok önem vermeye başlamıştır. Mirasçı atama, bu hukuk sistemlerinde önce feodal yapıların etkisiyle kısıtlanmış; fakat modern zamanlarda medeni kanunlarla birlikte bireysel özgürlüklerin artmasına paralel olarak genişletilmiştir.

Fransız Medeni Kanunu (Code Civil) mirasın eşitlik temelli paylaşımını esas alırken, Alman Medeni Kanunu (BGB) mirasçı atamayı daha sistematik hale getirmiştir. İsviçre Medeni Kanunu ise, hem Roma hukuku temelli mirasçı atama sistemini hem de modern eşitlik anlayışını birleştiren bir yaklaşıma sahiptir. Bu sistemde saklı pay kurumu da mirasçı atama özgürlüğünün sınırını oluşturmaktadır.

D. İsviçre’den Türk Hukukuna Geçiş

Türk Medeni Kanunu, 1926’da İsviçre Medeni Kanunu’nun birebir çevirisiyle yürürlüğe girmiştir. 2001 reformu ile birlikte bazı değişiklikler yapılmış olsa da temel yapı İsviçre hukukuna dayanmaktadır.

İsviçre hukukunda mirasçı atama hem vasiyetname hem miras sözleşmesi ile mümkündür. Bu sistem, mirasbırakana saklı paylar hariç olmak üzere, mirasın geri kalan kısmı üzerinde serbestçe tasarruf etme hakkı tanır. Aynı anlayış, TMK m. 516 ile Türk hukukuna da geçmiştir.

Türk hukukundaki mirasçı atama kurumu, yasal mirasçılık sistemine alternatif bir araç olarak bireylerin iradelerini gerçekleştirme imkânı sunmaktadır. Aynı zamanda, aile dışından kişilere ya da tüzel kişilere miras bırakma konusunda toplumsal değişimlerin hukuki yansımasıdır.

III. MİRASÇI ATAMANIN TANIMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ

A. Tanımsal Yaklaşım

Türk Medeni Kanunu’nun 516. maddesi, mirasçı atamanın temel dayanağını oluşturmaktadır. Anılan hükme göre:

“Mirasbırakan, mirasının tamamı veya belli bir oranı için bir veya birden çok kişiyi mirasçı atayabilir.
Bir kişinin, mirasın tamamını veya belli bir oranını almasını içeren her tasarruf, mirasçı atanması sayılır.”

Bu tanım, hem maddi hem şekli boyutlarıyla bir anlam taşımaktadır. Mirasçı atama, ölüme bağlı bir tasarruftur ve esas itibarıyla mirasbırakanın iradesini gerçekleştirme aracı olarak kullanılır. Bu işlem, mirasbırakanın ölümünden sonra hüküm doğurur ve atanmış kişiyi, yasal mirasçılarla benzer haklara sahip bir sıfata kavuşturur.

Mirasçı atama ile mirasbırakan, kendi hayatı boyunca inşa ettiği malvarlığını istediği kişilere yönlendirme hakkına sahip olur. Bu yönüyle bireyin özel özerkliğinin ve mülkiyet hakkının ölümden sonra da devam etmesine olanak sağlar.

B. Hukuki Nitelik

1. Ölüme Bağlı Tasarruf Olması

Mirasçı atama, mirasbırakanın ölümünden sonra sonuç doğuran tek taraflı bir hukuki işlemdir. Bu yönüyle “vasiyetname” ya da “miras sözleşmesi” içerisinde yer alır. Vasiyetname içinde yer alması halinde mirasçı atama, tek taraflı bir irade beyanıdır. Ancak bir miras sözleşmesiyle yapılırsa, iki taraflı bir irade birleşmesi söz konusudur.

2. Tereke Üzerinde Paylı Hak Doğurması

Atanan mirasçı, terekenin tamamı ya da belirlenen oranı üzerinde doğrudan hak kazanır. Bu hak, tıpkı yasal mirasçılarınki gibi doğrudan terekeye iştirak etme hakkıdır. Mirasçı atama, bir ayni hak yaratmaz; ancak malvarlığı üzerindeki mülkiyet hakkını ölüm sonrasında karşı tarafa devreder.

3. Yasal Mirasçılık Sistemine Alternatif Değil, Tamamlayıcıdır

Mirasçı atama işlemi, yasal mirasçılığı bertaraf etmez. Şayet mirasın tamamı atanmış mirasçılara bırakılmazsa, kalan kısım yasal mirasçılara geçer. Bu nedenle sistematik olarak atama, yasal sistemin yerini alan değil, onunla iç içe çalışan bir düzenlemedir.

4. Mirasçı Sıfatı Doğurması

Mirasçı atama sonucunda kişi, doğrudan mirasçılık sıfatını kazanır. Vasiyet alacaklıları ile bu yönüyle ayrışır. Vasiyet alacaklısı, yalnızca belirli bir mal veya hakkın kendisine bırakılması durumunda hak kazanır; mirasçı ise terekenin bir oranı ya da tamamı üzerinde mülkiyet hakkı elde eder.

C. Mirasçı Atama ile Diğer Hukuki İşlemler Arasındaki Farklar

1. Vasiyet ile Farkı

Vasiyet alacaklısı, mirastan yalnızca belirli bir mal ya da değer elde eder. Oysa mirasçı atanmış kişi, mirasın bir kısmını veya tamamını hak eder, borçlardan da sorumludur. TMK m. 516/2 uyarınca, mirasın belli bir oranını veya tamamını içeren her tasarruf mirasçı ataması sayılır. Bu hüküm, vasiyet ve mirasçı atama arasındaki farkı belirlemek açısından uygulamada büyük önem taşır.

2. Bağışlama ile Farkı

Bağışlama, hayatta iken yapılan ve genellikle karşılıksız olan bir mal devridir. Oysa mirasçı atama, ölümden sonra hüküm doğuran bir işlemdir. Ayrıca bağışlamada taraflar arasında irade uyuşması gerekirken, mirasçı atamada tek taraflı bir beyan yeterlidir (vasiyetnamede).

3. Mal Tahsisi ile Farkı

Bazı mirasbırakanlar belirli malları çocuklarına ayırmak isteyebilir. Örneğin bir taşınmazın oğluna, bir işyerinin kızına verilmesini isteyebilir. Bu tür tahsisler, eğer malvarlığının belirli oranlarına karşılık geliyorsa ve ölüme bağlı ise mirasçı ataması sayılabilir. Aksi takdirde vasiyet olarak değerlendirilmeli ve sınırlı etki doğurmalıdır.

D. Mirasçı Atamanın Türleri

1. Tam Mirasçı Atama

Mirasbırakan, malvarlığının tamamını bir kişiye bırakabilir. Örneğin: “Bütün malvarlığımı kardeşim Halil’e bırakıyorum” ifadesi, açık bir tam mirasçı atamasıdır. TMK m. 516/2 bu tür işlemlerin mirasçı atama olduğunu açıkça belirtmiştir.

2. Kısmi Mirasçı Atama

Mirasbırakan yalnızca mirasının belli bir oranını bir ya da birkaç kişiye bırakabilir. Örneğin: “Malvarlığımın %40’ını eşim Ayşe’ye bırakıyorum” şeklindeki ifade, oran üzerinden yapılan bir kısmi mirasçı atamasıdır. Geriye kalan oran, yasal mirasçılara geçer veya başka atanmış mirasçılar varsa onlar arasında paylaşılır.

3. Birden Çok Mirasçı Atama

Birden fazla kişinin aynı anda mirasçı olarak atanması mümkündür. Bu durumda her bir kişinin oranı açıkça belirtilmelidir. Aksi halde tereke eşit paylarla paylaşılır. Atanan kişiler, yasal mirasçılarla birlikte tereke ortaklığı oluştururlar.

IV. MİRASÇI ATAMANIN KOŞULLARI

A. Mirasbırakanın Ehliyeti

1. Genel Tasarruf Ehliyeti

Mirasçı atama işlemi, ölüme bağlı bir tasarruf türü olduğundan, bu işlemi yapan mirasbırakanın belirli bir ehliyete sahip olması gerekir. TMK m. 502’ye göre, vasiyetname yapma ehliyeti için kişinin:

Ayırt etme gücüne sahip olması,
15 yaşını doldurmuş olması gereklidir.

Bu iki koşulu taşıyan herkes, tek taraflı bir irade beyanı ile mirasçı atayabilir. Ancak miras sözleşmesi yoluyla mirasçı atama yapılacaksa, ehliyet koşulları farklılaşır.

2. Miras Sözleşmesinde Ehliyet

Miras sözleşmesi, iki taraflı bir hukuki işlem olduğu için tam fiil ehliyeti gerektirir. Yani tarafların 18 yaşını doldurmuş, ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmamaları gerekir (TMK m. 503).

Bu fark, uygulamada büyük önem taşır. Çünkü vasiyetname ile yapılan mirasçı atama daha esnek şartlara bağlanmışken, miras sözleşmesi ciddi bir bağlayıcılık içerdiğinden daha katı koşullarla çevrilmiştir.

B. Tasarruf Biçimleri: Vasiyetname ve Miras Sözleşmesi

1. Vasiyetname Yoluyla Mirasçı Atama

Vasiyetname, mirasbırakanın tek taraflı olarak yaptığı, ölümünden sonra hüküm doğuracak şekilde düzenlenen bir belgedir. Mirasçı atama da bu belge içinde yer alabilir. TMK vasiyetnamenin üç türünü kabul etmektedir:

Resmi vasiyetname: Noter veya sulh hakimi huzurunda iki tanığın katılımıyla düzenlenir.
El yazılı vasiyetname: Tamamı mirasbırakanın el yazısı ile yazılır, tarih atılır ve imzalanır.
Sözlü vasiyetname: Olağanüstü hallerde başvurulan, iki tanık huzurunda sözlü şekilde beyan edilen ve derhal yazıya dökülen istisnai bir türdür.

Her üç türde de, mirasçı atama yapılabilir. Ancak uygulamada en çok tercih edilen, resmi ve el yazılı vasiyetnamedir.

2. Miras Sözleşmesi Yoluyla Mirasçı Atama

Miras sözleşmesi, iki taraflı ve bağlayıcı bir ölüme bağlı tasarruftur. TMK m. 545-546’ya göre miras sözleşmesi, resmi şekilde noter huzurunda düzenlenmeli ve iki tanık önünde imzalanmalıdır. Bu tür sözleşmelerde mirasçı atama hükmü yer alabilir. Ancak unutulmamalıdır ki taraflardan biri, karşılıklı irade ile anlaşma yapılmadan sözleşmeyi tek başına feshedemez.

C. Şekil Şartları ve Geçerlilik Unsurları

1. Şekil Şartlarının Ağırlığı

Ölüme bağlı tasarruflar, kamu düzenine ilişkin sayılan işlemler olup, şekil şartları geçerlilik şartıdır. Yani bu şartlara uyulmadan yapılan mirasçı atama işlemi kesin olarak geçersiz sayılır. Örneğin, el yazılı vasiyetnamenin tamamı mirasbırakanın el yazısı ile yazılmalı, aksi halde geçersizlik riski doğar.

2. Geçerlilik Unsurlarının Varlığı

Mirasçı atamanın geçerli olabilmesi için:

Mirasbırakanın ehliyetli olması,
Geçerli bir vasiyetname veya miras sözleşmesi içinde yapılması,
Atanan kişinin belirli ve tanımlanabilir olması,
Atamanın saklı payları ihlal etmemesi gerekmektedir.

Uygulamada en çok karşılaşılan geçersizlik nedenleri, vasiyetnamenin şekle aykırı olması ve atanan kişinin tam olarak belirlenmemiş olmasıdır.

D. İçerik Yönünden Sınırlamalar

1. Saklı Paylı Mirasçılar

Türk Medeni Kanunu, bazı mirasçılara saklı pay adı altında yasal koruma sağlamıştır. Bu mirasçılar:

Altsoy (çocuklar, torunlar),
Anne ve baba,
Sağ kalan eş.

Mirasçı atama bu kişilerin saklı paylarını ihlal edemez. Saklı paylara ilişkin oranlar TMK m. 506 ve devamında düzenlenmiştir. Örneğin, altsoy için saklı pay, yasal miras payının yarısıdır. Saklı payların aşılması durumunda, diğer mirasçılar tenkis davası açabilir.

2. Kamu Düzenine ve Ahlaka Aykırılık

Mirasçı atama içeriği, kamu düzenine ve ahlaka aykırı hükümler içeremez. Örneğin “malvarlığımı yalnızca dini inançlara sahip olmayan birine bırakıyorum” şeklindeki bir hüküm, ayrımcılık yasağını ihlal eder ve geçersiz sayılabilir. Bu tür içeriklerin geçersizliği, mirasçı atama işleminin tamamını etkileyebilir.

3. Atanacak Kişinin Belirli Olması

Mirasçı ataması yapılırken atanacak kişi belirli, tanımlanabilir ve hukuken mirasçı olmaya ehil biri olmalıdır. Belirsiz ifadeler, örneğin “iyilik yapan bir komşuya” gibi soyut tanımlamalar geçersizlik sebebi olabilir. Ancak bazı durumlarda “X köyündeki camiye” gibi toplumsal fayda gözeten atamalar geçerli kabul edilebilmektedir.

V. ATAMANIN HÜKÜMLERİ VE SONUÇLARI

A. Atanmış Mirasçının Kazandığı Haklar

1. Mirasçılık Sıfatının Kazanılması

Mirasçı atama işleminin en temel sonucu, atanan kişinin, mirasbırakanın ölümüyle birlikte mirasçılık sıfatını kazanmasıdır. Bu sıfat, Türk Medeni Kanunu çerçevesinde hem terekenin aktif değerleri (malvarlığı unsurları) hem de pasif değerleri (borçlar) üzerinde hak ve sorumluluk doğurur.

Atanmış mirasçılar, yasal mirasçılarla aynı statüye sahip olurlar; ancak bu kişiler mirasbırakanın iradesi doğrultusunda belirlenmiştir. Tereke üzerindeki haklar, mirasbırakanın tasarrufunun sınırları içinde doğar.

2. Terekeye Katılma Hakkı

Atanmış mirasçı, mirasın tamamına veya belirli bir oranına hak kazanır. Eğer mirasbırakan mirasının %50’sini atadığı bir kişiye, geri kalanını ise yasal mirasçılara bırakmamışsa; kalan kısım, yasal düzenlemeye göre paylaştırılır. Bu durumlarda atanmış mirasçı, tereke ortaklığı içinde yer alır.

3. Mal Üzerinde Serbest Tasarruf Yetkisi

Miras intikal ettikten sonra, atanmış mirasçı bu malvarlığı unsurları üzerinde tıpkı yasal mirasçılar gibi tasarruf hakkına sahip olur. Yani taşınmazlar üzerinde satış, ipotek koyma gibi işlemler gerçekleştirebilir. Ancak bu yetki, intikalin ardından hüküm doğurur.

B. Tereke Üzerindeki Yükümlülükler

1. Tereke Borçlarından Sorumluluk

Atanmış mirasçı, yalnızca malvarlığına değil, aynı zamanda borçlara da ortak olur. Mirasçı sıfatı kazanan herkes gibi, atanmış mirasçı da terekeye ilişkin borçlardan kişisel malvarlığıyla sınırsız biçimde sorumludur (TMK m. 599).

Borçlardan kurtulmak isteyen atanmış mirasçının tek yolu, süresi içinde reddi miras yapmaktır. Aksi halde, tereke borçları doğrudan mirasçının malvarlığına sirayet eder.

2. Veraset Vergisi ve Bildirim Yükümlülüğü

Mirasçı atanan kişiler, terekeye konu mallar için veraset ve intikal vergisi mükellefidirler. Ayrıca mirasın kazanıldığını, ölümden itibaren 4 ay içinde vergi dairesine bildirmek zorundadırlar. Bu bildirim yapılmazsa, cezai yaptırımlar gündeme gelebilir.

C. Reddi Miras Hakkı

1. Genel Hükümler

TMK m. 605’e göre, mirasçı sıfatını kazanmış olan her birey, mirası reddetme hakkına sahiptir. Bu hak, atanmış mirasçılar için de geçerlidir. Red, mirasbırakanın ölümünden itibaren üç ay içinde sulh hukuk mahkemesine yapılacak beyanla gerçekleşir.

Reddi miras yapıldığı takdirde, atanmış mirasçının sıfatı sona erer. Eğer miras sözleşmesiyle atanmışsa ve bu atama karşılıklı yükümlülüklere dayanıyorsa, reddin ayrıca borçlar hukuku yönünden sonuçları olabilir.

2. Yedek Mirasçılık Durumu

Mirasçı atamasında mirasbırakan, asıl mirasçının yerine geçecek kişiyi de belirleyebilir. Bu kişiye yedek mirasçı denir. Örneğin, “Oğlum Hasan mirasçım olsun; eğer o vefat etmişse, onun yerine torunum Ali geçsin” ifadesi, yedek mirasçı atamasıdır. Asıl atanmış mirasçı mirası reddeder veya mirasçılıktan çıkarılmışsa, yedek mirasçı devreye girer.

D. Atamanın İptali ve Geçersizliği

1. İptal Sebepleri

Mirasçı atama işlemi, hukuka aykırılık taşıyorsa iptal edilebilir. İptal davası, TMK m. 557’ye göre aşağıdaki hallerde açılabilir:

Mirasbırakanın tasarruf ehliyetinin olmaması,
Hukuka veya ahlaka aykırı amaç güdülmesi,
Yanılma, aldatma veya korkutma yoluyla tasarrufta bulunulması.

İptal süresi, tasarrufun açıldığının öğrenilmesinden itibaren bir yıl ve her hâlükârda ölümden itibaren on yıl içinde açılmalıdır.

2. Geçersizlik Halleri

Bazı durumlarda, mirasçı atama işlemi baştan itibaren hükümsüz olabilir:

Şekil şartlarının eksikliği (örneğin el yazısı ile yazılmayan vasiyetname),
Atanan kişinin mirasçılık vasfına sahip olmaması (örneğin mirasbırakanı öldüren kişi – TMK m. 578),
Belirsiz veya tanımlanamayan kişilerin atanması.

Bu hallerde mirasçı atama işlemi doğrudan butlan (kesin hükümsüzlük) ile sakat kabul edilir ve hukuki sonuç doğurmaz.

E. Tereke Ortaklığı ve Paylaşım

Mirasçı ataması sonucu birden fazla kişi mirasçı sıfatı kazanmışsa, bu kişiler arasında miras ortaklığı oluşur. Tereke, paylı mülkiyet rejimine girer. Hiçbir mirasçı, terekeye ait bir mal üzerinde tek başına tasarrufta bulunamaz. Terekenin fiilen paylaşılması için mirasçıların anlaşması veya miras taksim davası açılması gerekir.

Atanmış mirasçıların tereke içindeki payları, mirasbırakanın açık iradesine göre belirlenir. Bu irade yoksa eşitlik ilkesi geçerlidir.

VI. ATAMA İLE VASİYET ARASINDAKİ FARKLAR

A. Tanımsal ve Kuramsal Farklılıklar

1. Mirasçı Atama

Mirasçı atama, TMK m. 516 çerçevesinde, mirasbırakanın ölümü ile birlikte bir veya birden fazla kişiyi mirasçı sıfatıyla malvarlığının tamamı ya da bir bölümü üzerinde hak sahibi kılmasını ifade eder. Atanmış mirasçı, tıpkı yasal mirasçı gibi terekeye iştirak eder ve borçlardan da sorumludur.

2. Vasiyet

Vasiyet ise, mirasbırakanın belirli bir malvarlığı unsurunu veya hukuki sonucu bir ya da daha fazla kişiye yönlendirdiği, ancak bu kişilere mirasçılık sıfatı kazandırmayan ölüme bağlı bir tasarruftur. Vasiyet, daha çok borçlandırıcı ve yükleyici bir işlemdir. Vasiyet alacaklısı, terekenin bir parçasını talep eden kişidir; mirasçı değildir.

B. Hak ve Sorumluluk Açısından Farklar

Kriter	Mirasçı Atama	Vasiyet
Hukuki sıfat	Mirasçı	Alacaklı
Terekeye iştirak	Evet	Hayır
Borçlardan sorumluluk	Evet (tam sorumluluk)	Hayır (yalnızca vasiyet konusu ile sınırlı)
Malvarlığı hakkı	Oran veya tamam	Belirli mal veya hak
Terekenin paylaşımı	Doğrudan ortaklık	Paylaşım dışı

Bu tablo, uygulamada karıştırılan bu iki kurumu ayırt etmede kullanılır.

C. Şekli ve İçeriğe İlişkin Farklılıklar

Mirasçı atama, genellikle daha kapsamlı bir içerikle yapılır. Mirasın tamamı ya da belirli bir oranı bir kişiye bırakılır. Vasiyette ise yalnızca belirli bir mal, örneğin “Kadıköy’deki evimi torunum Meryem’e bırakıyorum” gibi bir tasarruf söz konusudur.

Mirasçı atamada oran söz konusudur, vasiyette ise miktar veya mal adı geçer. Bu içerik farkı, çoğu zaman vasiyetnamenin yorumlanmasında belirleyici olur.

D. Yorumlama İlkeleri Açısından Farklar

TMK m. 516/2 çok önemli bir yorum kuralı getirmiştir:

“Bir kişinin, mirasın tamamını veya belli bir oranını almasını içeren her tasarruf, mirasçı atanması sayılır.”

Bu hüküm uyarınca, bir kişi lehine yapılan tasarrufun oran esasına dayanması durumunda, vasiyet değil, mirasçı ataması olduğu kabul edilir. Örneğin, “Malvarlığımın %60’ını A kişisine bırakıyorum” şeklindeki ifade, şeklen vasiyet gibi görünse de, hukuken mirasçı atama niteliği taşır.

Yorumlama ilkelerinde önemli olan, mirasbırakanın gerçek iradesidir. Bu irade, lafzın ötesinde, bağlam, içerik ve uygulama niyeti ile birlikte değerlendirilmelidir.

F. Uygulamada Yaşanan Karışıklıklar

1. Söz Diziminden Kaynaklanan Belirsizlikler

“Mallarımı A’ya bırakıyorum” gibi ifadeler, belirli malın vasiyeti mi, yoksa oran esaslı mirasçı ataması mı olduğu yönünde tereddüt yaratmaktadır. Uygulayıcılar bu gibi durumlarda TMK m. 516/2 kuralına başvurmalı, oranla ilişkili olup olmadığını değerlendirmelidir.

2. Açık İfade Eksikliği

Birçok durumda mirasbırakan, hukuki terimleri tam olarak bilmeden tasarrufta bulunmakta, bu da uygulamada yorum sorunlarına yol açmaktadır. Örneğin: “En sevdiğim torunum Ahmet’e her şeyimi bırakıyorum” gibi beyanlar, vasiyet mi yoksa atama mı olduğu tartışmalı olan tasarruflardır.

3. Noterlerde Hazırlanan Standart Kalıplar

Bazı noterlerin hazır vasiyet şablonları ile hazırladıkları belgelerde, mirasçı atama mı yoksa vasiyet mi yapıldığı net olarak anlaşılamamaktadır. Bu tür şablonlar uygulamada ciddi sorunlara yol açmaktadır.

G. Sonuç: Yorumlama Kurallarının Önemi

Miras hukukunda vasiyet ile mirasçı atama arasındaki fark, yalnızca teorik değil, sonuçları itibarıyla oldukça büyük önem taşımaktadır. Özellikle miras borçlarına katılma, tereke yönetimi, paylaşım ve vergi yükümlülükleri açısından bu iki kurumun ayrımı net şekilde yapılmalıdır.

TMK m. 516/2 hükmü, bu ayrımı yaparken yorum yoluna gitmeyi gerektirse de, uygulamada hâlâ çok sayıda karışıklık yaşandığı görülmektedir. Bu nedenle vasiyetname veya miras sözleşmesi hazırlarken kullanılan dilin açık, belirgin ve teknik olması, ileride çıkabilecek uyuşmazlıkların önüne geçecektir.

VII. ÖZEL DURUMLARDA MİRASÇI ATAMA

A. Yedek Mirasçı Ataması (Ferahkâr Mirasçı Atama)

1. Tanımı ve Hukuki Dayanağı

Yedek mirasçı, asıl mirasçının herhangi bir sebeple mirasçılık sıfatını kazanamaması halinde (ölüm, mirası reddetme, mirastan çıkarılma gibi) onun yerine geçmek üzere mirasbırakan tarafından atanmış kişidir. Bu kavram, TMK m. 520’de şu şekilde düzenlenmiştir:

“Mirasbırakan, ölüme bağlı bir tasarrufta, atadığı mirasçının kendisinden önce ölmesi veya mirası reddetmesi gibi sebeplerle mirasçı olamaması durumunda onun yerine geçecek kişiyi de belirleyebilir.”

Bu hüküm, mirasbırakanın iradesinin korunması açısından oldukça önemlidir. Yedek mirasçı atanmazsa ve asıl mirasçı mirasçılık sıfatını kaybederse, mirasın ilgili kısmı yasal mirasçılara geçer.

2. Uygulama Örnekleri

Örnek: “Kardeşim Ayşe’ye mirasımı bırakıyorum, o benden önce vefat ederse yerine yeğenim Hasan geçsin.”

Bu durumda, Ayşe mirasçılık sıfatını kazanamazsa, Hasan doğrudan onun yerine geçer ve mirasçı olur.

3. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay, yedek mirasçılık konusunda mirasbırakanın iradesine öncelik tanımaktadır. Ancak yedek mirasçının da tüm şekil şartlarına uygun biçimde atanmış olması gerekmektedir. Aksi takdirde, doğrudan yasal mirasçılık devreye girer.

B. Koşula Bağlı Mirasçı Atama

1. Hukuki Temel

TMK m. 515’e göre, mirasbırakan mirasçı atamasını bir koşula veya yüke bağlayabilir. Koşul, hukuki işlemin hüküm doğurmasının bağlı olduğu bir olaydır. Yükümlülük (yükleme) ise, mirasçının yerine getirmek zorunda olduğu bir davranışı ifade eder.

“Mirasbırakan, ölüme bağlı tasarrufunda bir kimseye mirasçılık sıfatını bir şartın gerçekleşmesine bağlı olarak tanıyabilir.”

2. Örnekler

“Üniversiteyi bitirirse oğlum Can’a tüm malvarlığımı bırakıyorum.”
“Kız kardeşim çocuk yaparsa mirasım ona geçsin.”
“Oğlum annesine iyi bakarsa, Kadıköy’deki ev ona ait olacaktır.”

Bu tür koşulların makul, belirlenebilir ve hukuka aykırı olmaması gerekir. Aksi takdirde geçersiz sayılır.

3. Geçersizlik Riski

Eğer koşul veya yük ahlaka aykırıysa (örneğin “eşinden boşanırsa mirası alabilir”), bu tasarruf baştan itibaren hükümsüz olur. Bu gibi durumlarda miras, koşulsuz biçimde yasal mirasçılara geçer.

C. Aile Dışı Kişilere Mirasçı Atama

1. Hukuki Meşruiyet

TMK, mirasçı atanacak kişi konusunda bir sınırlama öngörmez. Mirasbırakan isterse akraba olmayan bir kişiyi – hatta hiç tanımadığı birini – mirasçı atayabilir. Ancak bu serbesti saklı paylara tabidir.

2. Toplumsal ve Ahlaki Tepkiler

Uygulamada aile dışı kişilerin mirasçı atanması, özellikle diğer mirasçılar tarafından yadırganmakta, dava konusu yapılmaktadır. Bu durumda genellikle:

Mirasçılıktan çıkarma iddiaları,
Ehliyetsizlik iddiaları,
Tenkis davası açılarak saklı payın iadesi gibi yollar gündeme gelir.

3. Yargıtay’ın Yaklaşımı

Yargıtay, mirasbırakanın bireysel iradesine saygı duyar. Ancak eğer aile dışı kişi lehine yapılan tasarruflarda baskı, hile veya yaşlılıkla ilgili suiistimaller iddia edilirse, tasarruf iptal edilebilir. Bu konuda özellikle yaşlı bireylerin bakıcılarına veya komşularına tüm miraslarını bırakmaları dikkatle incelenmektedir.

D. Tüzel Kişilere Mirasçı Atama

1. Tüzel Kişi Olabilir mi?

Evet. Dernekler, vakıflar, belediyeler, kamu kurumları gibi tüzel kişilere de mirasçı atanabilir. TMK tüzel kişilerin mirasçı olmasını yasaklamaz. Hatta bazı durumlarda tüzel kişiye özel vakıf kurulması da mümkündür.

2. Şartlı Atamalar

Tüzel kişilere yapılan atamalar bazen belli amaçlara bağlanabilir. Örneğin:

“Malvarlığım, köyüme okul yapılması şartıyla X Belediyesine bırakılmıştır.”
“Ailemin adını taşıyan bir burs fonu kurması kaydıyla, Y Vakfı’na tüm taşınmazlarımı bırakıyorum.”

Bu tür şartların ihlali halinde miras, yasal mirasçılara veya varsa yedek mirasçılara geçebilir.

3. Vergisel ve Yönetsel Etkiler

Tüzel kişiler miras intikali nedeniyle kurumlar vergisi ya da veraset vergisine tabi olabilir. Özellikle özel vakıflar ve siyasi partilere yapılan atamalar, gözetim altında denetlenmektedir.

E. Evlat Edinilen Kişilere Mirasçı Atama

1. Yasal Miras Hakkı

Evlat edinilen kişi, yasal olarak da mirasçıdır (TMK m. 500). Ancak ayrıca mirasçı olarak da atanabilir. Bu durumda hem yasal mirasçı hem de atanmış mirasçı sıfatıyla ikili bir hak kazanır.

2. Saklı Pay Koruması

Evlatlık, kendi evlat edinenine saklı pay hakkı sağlamaz. Ancak mirasbırakan, evlatlığın saklı pay sahibi olan diğer mirasçıların payını ihlal etmeden, ona geniş haklar tanıyabilir.

3. Atanmış Mirasçının Evlat Edinenin Akrabalarına Etkisi

Evlat edinilen kişi, evlat edinenin kan hısımlarıyla miras ilişkisi kurmaz. Dolayısıyla evlat edinenin kardeşi ya da anne-babası gibi kişiler üzerinde evlatlığın etkisi sınırlıdır. Bu husus, mirasın planlanmasında dikkat edilmesi gereken teknik bir konudur.

VIII. MİRASÇI ATAMANIN UYUŞMAZLIK KONULARI

Mirasbırakanın iradesi doğrultusunda yapılan mirasçı atamaları, çoğu zaman diğer mirasçıların haklarını zedelediği düşüncesiyle dava konusu yapılmaktadır. Bu tür işlemler, gerek içerikleri gerekse şekilleri itibarıyla çok katmanlı yorumlara açık olduğundan, yargı mercilerinde sıklıkla ihtilaflara yol açmaktadır.

A. Mirasçı Atamanın İptali

1. TMK m. 557’ye Göre İptal Sebepleri

Mirasçı atama işlemi, TMK m. 557 çerçevesinde iptal edilebilir. Bu maddeye göre bir ölüme bağlı tasarrufun iptali şu sebeplerle mümkündür:

Mirasbırakanın tasarruf ehliyetinin olmaması,
Tasarrufun irade bozukluğu (aldatma, korkutma, yanılma) sonucu yapılmış olması,
Tasarrufun hukuka, ahlaka veya kamu düzenine aykırılık taşıması.

Örneğin; ağır hasta olan ve akli melekeleri zayıflamış bir kişinin, son günlerinde bakımını üstlenen bir komşuya tüm mirasını bırakması, ehliyet yönünden iptal edilebilir.

Yine, bir kişiyi mirasçı atamak için zorlayan, tehdit eden ya da psikolojik baskı uygulayan kişi hakkında yapılan atama da iptale konu olabilir.

2. Süreler

İptal davası, tasarrufun öğrenilmesinden itibaren 1 yıl, her hâlükârda ölüm tarihinden itibaren 10 yıl içinde açılmalıdır (TMK m. 559). Bu süreler hak düşürücüdür ve geçilmesi halinde iptal davası açılamaz.

B. Tenkis Davası: Saklı Payın İhlali

1. Saklı Pay Kurumu ve Koruma İşlevi

TMK m. 506 ve devamında düzenlenen saklı pay kurumu, mirasbırakanın tasarruf özgürlüğünü sınırlandıran anayasal bir mekanizmadır. Mirasbırakan, saklı pay oranlarını aşan tasarruflarda bulunursa, saklı pay sahipleri bu duruma karşı tenkis davası açabilirler.

2. Tenkis Davasının Şartları

Davacının saklı pay sahibi mirasçı olması,
Saklı pay oranının aşılmış olması,
Mirasçı atama işlemiyle bu ihlalin gerçekleşmiş olması.

Örneğin, bir kişi dört çocuğunun üçüne hiçbir şey bırakmayıp tüm malvarlığını bir torununa mirasçı olarak atarsa, diğer çocuklar saklı pay oranları ölçüsünde tenkis davası açabilir.

3. Tenkis Sıralaması

TMK m. 560 uyarınca, öncelikle mirasbırakanın sağlararası kazandırmaları (hayattayken yaptığı bağışlar) tenkis edilir. Ardından ölüme bağlı tasarruflar tenkise konu olur. Mirasçı atama da bu bağlamda tenkise tabi tutulur.

4. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay kararları, mirasçı atama yoluyla yapılan tasarrufların saklı payları ihlal etmesi durumunda atama işleminin iptaline değil, sadece saklı pay oranında azaltılmasına hükmetmektedir. Bu önemli bir farktır: işlem tamamen geçersiz sayılmaz; yalnızca yasal sınırlara çekilir.

C. Yorum Farklılıklarından Kaynaklanan Uyuşmazlıklar

1. Vasiyet mi, Atama mı?

Uygulamada en sık rastlanan uyuşmazlık türlerinden biri, mirasbırakanın yaptığı tasarrufun vasiyet mi yoksa mirasçı atama mı olduğunun belirlenmesidir. Yukarıda belirtildiği gibi TMK m. 516/2 bu konuda yorum kuralı getirmiştir. Ancak özellikle “belirsiz oranlar”, “soyut ifadeler” ve “birden çok kişiye bırakılan mallar” gibi durumlar yorum sorunlarına neden olmaktadır.

2. Şekil Şartlarının Yorumu

Bazı yargı mercileri, şekil eksikliklerini ağır yorumlarken; bazıları, mirasbırakanın iradesine öncelik vererek şekle daha esnek yaklaşmaktadır. Bu da uygulamada yeknesaklığın sağlanamamasına neden olmaktadır.

D. Çoklu Mirasçı Atamaları ve Oran Belirsizliği

1. Birden Fazla Kişiye Atama

Mirasbırakan birden çok kişiyi mirasçı atamışsa, bu kişilerin mirastan ne kadar oranla faydalanacağı açıkça belirtilmelidir. Belirtilmemişse, eşit paylaşım ilkesi uygulanır. Ancak “A’ya daha çok hakkım geçsin” gibi muğlak ifadeler, davalara konu olabilmektedir.

2. Oranların Net Olmaması

Mirasın %50’sini A’ya, %40’ını B’ye, %30’unu C’ye bırakan bir atama, oranların toplamının %120’yi aşması nedeniyle hükümsüzlük riski doğurur. Bu tür işlemler tenkis yoluyla düzeltilmelidir.

E. Şekil Eksikliklerinden Kaynaklanan Uyuşmazlıklar

En yaygın uyuşmazlık sebeplerinden biri de şekil eksiklikleridir. El yazılı vasiyetnamelerde:

Tarih eksikliği,
İmzanın unutulması,
El yazısı yerine bilgisayar çıktısı kullanılması,
Birden çok el yazısıyla düzenlenmiş olması,

gibi nedenlerle mirasçı atama işlemi geçersiz sayılabilir.

Yargıtay, vasiyetnamenin tamamının tek bir kişi tarafından, kendi el yazısı ile ve tek oturumda yazılmış olmasını geçerlilik şartı olarak aramaktadır. Aksi takdirde tüm tasarruf geçersiz hale gelir.

F. Diğer Mirasçıların Rızası ile Sakat İşlemlerin İyileştirilmesi

Bazı durumlarda, saklı pay ihlali veya şekil eksikliği gibi nedenlerle geçersiz sayılabilecek mirasçı atama işlemleri, diğer mirasçıların açık rızasıyla uygulanabilir hale gelebilir. Ancak bu durumda:

Rızanın bilinçli ve açık olması,
Haklardan feragat içerip içermediğinin net olarak belirlenmesi,
Rızanın yazılı olarak beyan edilmesi,

gereklidir. Aksi halde, mirasbırakanın iradesine rağmen işlemin geçerliliği tartışmalı hale gelir.

IX. YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRME

Yargıtay, miras hukukuna ilişkin kararlarıyla doktrine yön veren en önemli içtihat organıdır. Özellikle mirasçı atama, vasiyetname yorumları, saklı pay ihlalleri ve şekil şartları gibi konularda Yargıtay’ın istikrarlı veya zaman içinde değişen yaklaşımları, hem hukuk uygulayıcılarını hem de akademik yazını yakından ilgilendirmektedir.

A. Genel Eğilim: Mirasbırakan İradesinin Korunması

Yargıtay kararlarında dikkat çeken temel eğilim, mirasbırakanın gerçek iradesine öncelik verilmesi yönündedir. Özellikle vasiyetnamenin yorumu veya mirasçı atama ile vasiyet arasındaki ayrım yapılırken, şekil değil, içerik esas alınmaktadır. Bu anlayış, TMK m. 516/2 hükmüyle de örtüşmektedir:

“Bir kişinin, mirasın tamamını veya belli bir oranını almasını içeren her tasarruf, mirasçı atanması sayılır.”

Bu nedenle, söz konusu oranlara ilişkin ifadeler taşıyan tasarruflar, vasiyet değil doğrudan mirasçı atama olarak kabul edilmektedir.

C. Yorum Farklılıkları ve Belirsizlikler

Yargıtay içtihatları genel anlamda mirasbırakan iradesinin korunmasını esas alsa da, bazı konularda karar farklılıkları göze çarpmaktadır. Özellikle aşağıdaki başlıklarda içtihat birliği tam olarak sağlanamamıştır:

1. Muğlak İfadelerin Yorumu

“Her şeyimi oğluma bırakıyorum”,
“Beni tek başına yetiştiren torunuma her şeyim feda olsun”,
“İşimde en çok emeği olan yeğenime bütün varlığım feda olsun” gibi ifadeler, içerik açısından net olmamakla birlikte, zaman zaman vasiyet, bazen de atama olarak yorumlanmıştır.

Yargıtay bazı kararlarında bu tür beyanları mirasçı ataması sayarken, bazı kararlarında vasiyet olarak kabul etmiş; bu da hukuki belirsizlik yaratmıştır.

2. Şekil Eksikliklerine Yaklaşım

Yargıtay’ın bazı daireleri, şekle sıkı sıkıya bağlı kalarak vasiyetnameleri iptal ederken; diğer daireler, mirasbırakanın iradesini esas alarak esnek yaklaşmıştır. Bu durum, özellikle el yazılı vasiyetnamelerde farklı sonuçlara neden olmaktadır.

D. İçtihatların Değerlendirilmesi

Yargıtay kararlarında genel kabul gören ilkeler şunlardır:

Mirasbırakanın tasarruf serbestisi anayasal güvence altındadır.
Mirasçı ataması, vasiyetten daha güçlü bir tasarruf türüdür.
Tereke borçları ve aktif değerler, atanmış mirasçılara doğrudan geçer.
Saklı pay ihlalleri, tasarrufun iptali değil, tenkisi ile giderilir.
Tasarrufun şekli şartlara uygun olması, içeriği kadar önemlidir.

Yargıtay, bu ilkeleri takip ederken zaman zaman kapsamlı yorum yapma yetkisini de kullanmakta, böylece kanun hükmünü uygulamakla kalmayıp hukuk yaratma fonksiyonu da icra etmektedir.

E. Uygulayıcılara ve Noterlere Yönelik Etkiler

Yargıtay’ın bu alandaki içtihatları, noter uygulamalarında da önemli değişikliklere neden olmuştur. Artık noterler, mirasçı atama ve vasiyet arasında net ayrım yaparak tasarruf metinlerini hazırlamakta; tereddütlü ifadelerden kaçınmaktadır. Aynı şekilde, avukatlar ve miras hukukuyla ilgilenen uygulayıcılar, Yargıtay’ın eğilimlerine göre tasarruf belgelerini şekillendirmektedir.

X. KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA MİRASÇI ATAMA

Miras hukukunun evrensel doğası gereği, her hukuk sistemi, bireyin ölümünden sonra malvarlığının geçişini farklı ilke ve kurallara dayandırır. Bu bölümde, Türk hukuk sisteminin esas aldığı İsviçre Medeni Kanunu başta olmak üzere, bazı gelişmiş hukuk sistemlerinde mirasçı atama kurumu, Türk Medeni Kanunu m. 516 ışığında değerlendirilecektir.

A. İsviçre Hukukunda Mirasçı Atama

1. Temel Düzenleme

İsviçre Medeni Kanunu (ZGB), mirasçı atamayı “Erbeinsetzung” terimiyle düzenlemiş ve 467–484. maddeleri arasında detaylandırmıştır. Bu sistemde mirasçı atama hem vasiyetname hem de miras sözleşmesi yoluyla gerçekleştirilebilir.

2. Saklı Pay Sınırı

İsviçre hukukunda da saklı pay (Pflichtteil) sistemi vardır. Mirasbırakan, sadece saklı pay dışındaki kısım üzerinde serbestçe tasarrufta bulunabilir. Mirasçı atama bu sınırlara tabidir. Saklı pay oranları altsoy için %50, eş için %50, anne-baba için %25 olarak düzenlenmiştir.

3. Yorum İlkesi

İsviçre uygulamasında, mirasbırakanın iradesi mümkün olduğunca geçerli kılınmaya çalışılır. Bu doğrultuda oran veya tamam üzerinden yapılan her tasarruf, “atama” sayılır; mal ismi verilmişse “vasiyet” sayılır. TMK m. 516/2 ile benzerlik göstermektedir.

4. Türk Hukukuyla Benzerlikler

Saklı pay düzeni,
Vasiyetname ve miras sözleşmesi ile atama yapılabilmesi,
Noter aracılığıyla şekil şartlarının tamamlanması,
Atanan kişinin terekeye iştirak etmesi.

B. Alman Hukukunda Mirasçı Atama

1. Temel Kavramlar

Alman Medeni Kanunu’nda (BGB), mirasçı atama “Erbeinsetzung” olarak adlandırılır ve 1937–2063. maddeler arasında düzenlenmiştir. Alman hukukunda mirasçı atama, mirasın yönetimi, paylaşımı ve devamlılığı açısından merkezi öneme sahiptir.

2. Yedek ve Art Mirasçı Ataması

Alman hukuku, sadece birincil mirasçı atamasına değil, yedek mirasçı (Ersatzerbe) ve art mirasçı (Nacherbe) atamalarına da olanak tanır. Bu yönüyle Türk hukukundan daha gelişmiştir.

Örneğin: “Eşim vefat ederse, onun yerine oğlum mirasçı olsun” (yedek); “Eşim malvarlığımı kullansın, öldüğünde ise kızım sahip olsun” (art mirasçı) gibi uygulamalar mümkündür.

3. Tasarruf Serbestisi ve Kısıtlamalar

Almanya’da da saklı pay (Pflichtteil) sistemi vardır. Mirasbırakan sadece tasarruf edilebilir kısım üzerinde mirasçı atayabilir. Ancak “Pflichtteilsrecht” düzenlemesi saklı pay sahiplerine doğrudan bir hak değil, alacak hakkı verir. Bu açıdan Türk hukukuna göre daha liberal bir tasarruf rejimi sunar.

C. Fransız Hukukunda Mirasçı Atama

1. Code Civil ve Sınırlı Serbesti

Fransız Medeni Kanunu (Code Civil), mirasçı atamayı oldukça sınırlı biçimde kabul eder. “Testament-partage” adı verilen bölüştürücü vasiyetlerde, mirasbırakan çocukları arasında paylaştırma yapabilir. Ancak saklı pay sistemi çok katıdır.

Altsoy varsa, mirasın çoğu bölümü bu çocuklara gitmek zorundadır. Mirasçı atama, sadece saklı pay dışındaki kısımla sınırlıdır. Bu oran üç çocuklu bir sistemde sadece %25 olabilir.

2. Tertibat ve Vasiyet Kavramı

Fransız hukuku, vasiyeti ön planda tutar. Belirli bir kişiyi mirasçı olarak atamak nadirdir ve ciddi şekil şartlarına tabidir. Daha çok vasiyet alacaklısı türünden tasarruflar öne çıkar.

3. Yorum Dar, Koruma Güçlüdür

Fransız yargısı, yorumda ihtiyatlı davranır ve mirasçının atanması yerine, mirasbırakanın ölüme bağlı bağışlamalarda bulunduğunu kabul eder. Bu yönüyle Türk hukukundan daha korumacı bir yaklaşıma sahiptir.

D. Anglo-Amerikan Hukuk Sisteminde Mirasçı Atama

1. Common Law Yaklaşımı

Common law sistemlerinde (İngiltere, ABD), mirasçılık çoğunlukla vasiyetname üzerinden yürütülür. Atanmış mirasçıdan ziyade, vasiyetnameyle mallar “beneficiary” (lehtar) kişilere bırakılır. Bu kişiler “executor” (vasiyet yürütücüsü) tarafından belirlenir.

2. Probate Sistemi

Anglo-Amerikan hukukta, ölen kişinin vasiyetnamesi mahkemece onaylanır (“probate court”). Mirasın yasal mirasçılara değil, vasiyet edilen kişilere geçmesi esas kuraldır. Yani “mirasçı atama” ifadesi yerine “vasiyetle mal bırakma” anlayışı vardır.

3. Saklı Pay Yoktur

Bu sistemlerde saklı pay düzenlemesi yoktur. Mirasbırakan, tüm malvarlığını dilediği kişiye bırakabilir. Yasal mirasçılar dışlanabilir. Bu özgürlük, mirasın kötüye kullanımını engellemek adına sadece istisnai şekilde sınırlanabilir (örneğin kamu yararı aleyhine miras bırakma gibi).

E. Karşılaştırmalı Hukuki Değerlendirme

Ülke	Mirasçı Atama Serbestisi	Saklı Pay Sistemi	Miras Sözleşmesi	Tüzel Kişilere Atama
Türkiye	Var (TMK m. 516)	Var	Var	Serbest
İsviçre	Var	Var	Var	Serbest
Almanya	Geniş	Var (daha zayıf)	Var	Serbest
Fransa	Sınırlı	Katı	Zayıf	Zorlaştırılmış
İngiltere/ABD	Çok geniş	Yok	Yok (vasiyet yeterli)	Serbest

Bu tablo, Türk hukukunun esas aldığı İsviçre sistemi ile büyük benzerlikler taşıdığını, buna karşın Anglo-Amerikan sistemlere göre daha korumacı ve sınırlayıcı olduğunu göstermektedir. Almanya ise, gelişmiş miras planlama araçlarıyla dikkat çekmektedir.

XI. DOKTRİN GÖRÜŞLERİ VE TEORİK TARTIŞMALAR

Mirasçı atama kurumu, yalnızca teknik bir hukuki işlem değil; aynı zamanda bireyin ölüme bağlı iradesinin, özel hayatın gizliliğinin ve mülkiyet hakkının bir uzantısı olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, miras hukukunun teorik altyapısı içerisinde birey iradesi, aile hukuku, kamu düzeni, sosyal adalet gibi pek çok kavramla etkileşim içerisindedir. Türk hukuk doktrini de bu alanda farklı yönlerden derinlikli tartışmalar geliştirmiştir.

A. Mirasçı Atamanın Özerkliği Üzerine Görüşler

1. Liberal Görüş: Birey İradesinin Mutlak Korunması

Bu yaklaşım, bireyin ölümünden sonra malvarlığının kimlere ve ne şekilde bırakılacağına tam anlamıyla serbestçe karar verebilmesi gerektiğini savunur. Bu görüşe göre:

Mirasçı atama, mülkiyet hakkının bir parçasıdır.
Devletin, bireyin ölüm sonrası tasarruflarına sınırlama getirmesi, özel özerkliğe müdahale niteliği taşır.
Saklı pay sistemi bireysel özgürlüklere aykırıdır ve kaldırılmalıdır.
Modern toplumlarda duygusal bağlar, soy bağı kadar etkili olabilmektedir; dolayısıyla “kan hısımlığına dayalı zorunlu mirasçılık” artık çağ dışı bir modeldir.

Örneğin Prof. Dr. Ali Naim İnan bu konuda şunları ifade etmektedir:

“Mirasbırakanın ölüm sonrası iradesi, hayattaki malvarlığı yönetimi kadar önemlidir. Devlet, bu iradeye ancak kamu düzeni çerçevesinde sınırlı müdahale edebilmelidir.”

2. Kolektivist Yaklaşım: Ailenin ve Toplumun Korunması Önceliklidir

Bu görüş, birey özgürlüğünden çok, aile yapısının korunması, miras hakkının sosyal yönü ve zayıf bireylerin korunması gibi ilkelere dayanır. Bu nedenle:

Mirasçı atamanın sınırlanması meşrudur.
Saklı pay sistemi gereklidir, çünkü toplumun temel taşı olan aile korunmalıdır.
Aksi halde, mirasbırakanın duygusal nedenlerle yaptığı tasarruflar, çocukların veya eşin mağduriyetine yol açabilir.

Prof. Dr. Fikret Eren’e göre:

“Miras hukukunun temel hedefi sadece bireyin değil, geride kalanların güvenliğini sağlamaktır. Bu sebeple saklı pay, hem ahlaki hem hukuki bir teminattır.”

B. Saklı Pay Sistemine Yönelik Teorik Eleştiriler

1. Çağ Dışılık Eleştirisi

Saklı pay sisteminin, tarım toplumu yapısına dayalı, ekonomik bağımsızlığı olmayan bireyleri korumaya yönelik olduğu; modern toplumlarda, özellikle ekonomik olarak bağımsız yetişen çocuklar açısından artık anlamını yitirdiği savunulmaktadır.

2. Mirasbırakanın Özgürlük Alanını Daraltması

Bir bireyin malvarlığının önemli bir kısmını, istemediği kişilere bırakmak zorunda kalması, mülkiyet hakkına ağır bir sınırlama olarak değerlendirilmektedir.

3. Kötüye Kullanım İhtimali

Bazı saklı pay sahibi mirasçılar, mirasbırakanla hiçbir bağ kurmamış, hatta ona zarar vermiş olsalar dahi yasal paylarını alabilmektedir. Bu durum hem ahlaki hem de hukukî bakımdan eleştiri konusu olmaktadır.

C. Mirasçı Atama ile Aile Hukuku Arasındaki Gerilim

Mirasçı atama kurumu, zaman zaman aile ilişkileriyle çatışmaktadır. Özellikle şunlar dikkat çekmektedir:

Mirasbırakanın birden fazla eşten olan çocukları arasında taraf tutması,
Evlatlık çocuk ile biyolojik çocuk arasında ayrım yapılması,
Hiçbir mirasçı bırakmak istememesi,
Aile dışından kişilere, bakım hizmeti verenlere ya da dini inanç temelli cemaatlere tüm mirasını bırakması.

Bu tür durumlarda, mirasçı atama işlemi yargısal denetime tabi tutulmakta, saklı pay ve kamu düzeni ilkeleriyle sınırlandırılmaktadır.

D. Atanmış Mirasçının Statüsüne Yönelik Tartışmalar

1. Tam Mirasçılık mı, Şartlı Hak mı?

Bazı yazarlar, atanmış mirasçının hukuki statüsünü, şartlı bir hak olarak görür. Bu yaklaşımda, mirasbırakanın ölümüne kadar tasarruf serbestisi devam eder ve atanmış kişi sadece “beklentiden” ibaret bir hak sahibidir.

Diğer yandan, bazı doktriner görüşler atanmış mirasçının, vasiyetnamenin açılmasıyla birlikte geriye etkili bir mirasçılık kazandığını ileri sürer.

2. Reddi Miras Hakkı

Atanmış mirasçının, tıpkı yasal mirasçılar gibi mirası reddetme hakkının bulunması, onun tam anlamıyla mirasçılık statüsüne sahip olduğunu gösterir. Ancak bu red hakkının, özellikle miras sözleşmesine dayalı atamalarda sınırlandırılması gerektiğini savunanlar da vardır.

E. Türk Hukuk Sistemine Yönelik Reform Önerileri

Bazı hukukçular, özellikle Batı Avrupa sistemlerini model alarak Türk miras hukukunda aşağıdaki değişikliklerin yapılmasını önermektedir:

Saklı pay sisteminin kaldırılması ya da daraltılması,
Mirasçı atama serbestisinin artırılması,
Yedek ve art mirasçı atamalarının daha esnek düzenlenmesi,
Tüzel kişilere yapılan atamalarda şekil şartlarının sadeleştirilmesi,
Miras planlamasına yönelik eğitimlerin yaygınlaştırılması,

Bu öneriler, Türk toplumunun sosyolojik dönüşüm geçirmesiyle birlikte miras sisteminin de yenilenmesi gerektiği düşüncesine dayanmaktadır.

XII. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

A. Mirasçı Atama Kurumunun Genel Değerlendirmesi

Türk Medeni Kanunu’nun 516. maddesi ile düzenlenen mirasçı atama kurumu, bireyin ölümünden sonra malvarlığı üzerindeki iradesini gerçekleştirmesini sağlayan en etkili ve güçlü araçlardan biridir. Mirasbırakan, malvarlığının tamamı veya belirli bir oranı üzerinde tasarrufta bulunarak bir veya birden fazla kişiyi mirasçı olarak atayabilir. Bu yönüyle kurum, özel özerklik, mülkiyet hakkı ve aile ilişkileri bakımından hukuk sisteminin temel dinamikleriyle doğrudan ilişkilidir.

Mirasçı atama, yasal miras sistemini bertaraf etmez; ancak onu tamamlayıcı ve esnekleştirici bir işlev üstlenir. Mirasbırakanın bireysel tercihlerine hukuki statü kazandırır. Böylece hem kişisel iradenin korunması hem de ölüme bağlı adaletin tesisi mümkün hale gelir.

B. Türk Hukuku Açısından Kurumsal Sonuçlar

Mirasçı atama, sadece oran içeren beyanlarla değil, içeriği itibarıyla mirasbırakanın niyetiyle de belirlenmelidir. TMK m. 516/2 bu bağlamda önemli bir yorum ilkesi getirerek uygulamaya yön vermektedir.
Tasarruf ehliyeti ve şekil şartları, mirasçı atamanın geçerliliği bakımından kritik öneme sahiptir. Özellikle el yazılı vasiyetnamelerde en sık rastlanan geçersizlik nedenleri bu iki unsura dayanmaktadır.
Saklı pay kurumu, bireyin tasarruf serbestisini sınırlamakla birlikte; sosyal adalet, aile bütünlüğü ve zayıf mirasçıların korunması açısından vazgeçilmez bir fonksiyon icra etmektedir.
Yargıtay kararları, mirasbırakanın iradesini esas alan bir uygulama eğilimi göstermektedir. Ancak içtihatlar arasında yorum farkları halen mevcuttur. Bu durum uygulama birliğini zorlaştırmaktadır.
Noter uygulamaları ve hukuki danışmanlık eksiklikleri, geçersiz veya sakat mirasçı atama işlemlerine yol açabilmektedir. Bu nedenle, halk arasında yaygın olan “kendi başına vasiyet yazma” alışkanlığı ciddi sorunlar doğurabilmektedir.

C. Karşılaştırmalı Hukuktan Çıkarılabilecek Dersler

İsviçre ve Alman hukukları, mirasçı atamayı esnek ve güçlü şekilde düzenleyen, birey iradesini ön plana çıkaran sistemlerdir. Türk hukukunun dayandığı İsviçre sistemi ile olan paralellikler, kanun koyucunun gelecekteki değişikliklerde bu hukuklardan yararlanabileceğini göstermektedir.
Fransız hukuku, saklı pay sistemini çok daha katı biçimde uygulamakta; buna karşılık Anglo-Amerikan hukuk sistemi ise saklı pay sistemini tümden reddetmektedir. Türk hukuku bu iki sistem arasında, görece dengeli bir model oluşturmaktadır.
Anglo-Amerikan sisteminde mirasçı atama değil, vasiyet beyanı ön plandadır. Ancak burada bireyin mutlak tasarruf özgürlüğü, bazı yönlerden kötüye kullanıma da açık hale gelmiştir. Türk hukukunun saklı pay sistemi bu anlamda önleyici işlev görmektedir.

D. Uygulamaya Yönelik Öneriler

Mirasçı atama işlemleri mutlaka uzman hukukçular nezaretinde gerçekleştirilmelidir. Özellikle vasiyetnamenin şekil ve içerik şartlarının eksiksiz sağlanması, işlemin geçersiz hale gelmesini engelleyecektir.
Noterlerin eğitimi artırılmalı, kalıp vasiyet şablonları yerine kişiye özgü metinler hazırlanmalıdır.
Saklı pay sistemi revize edilmelidir. Özellikle ekonomik bağımsızlığı olan çocuklara ilişkin saklı paylar, bireysel tercihler ve sosyal değişimler dikkate alınarak yeniden değerlendirilmelidir.
Miras planlaması konusunda halk bilinçlendirilmelidir. Özellikle miras paylaşımında ihtilafların önlenmesi, atanmış mirasçının konumunun doğru anlaşılması ve saklı payların bilinmesi açısından kamuya açık hukuk hizmetleri desteklenmelidir.

E. Kanun Koyucuya Yönelik Öneriler

TMK m. 516’da “oran” yerine “mirasın belirli bir kısmı” gibi daha açık kavramlara yer verilmesi, uygulamada yaşanan tereddütlerin önüne geçebilir.
Yedek ve art mirasçı atamaları gibi ileri planlama araçlarının kanunda açıkça düzenlenmesi, hukuk uygulayıcılarına daha geniş imkânlar sunacaktır.
Saklı pay sisteminin dinamikleştirilmesi ve belirli koşullarda kaldırılabilir hale getirilmesi, hem birey özgürlüğünü artırır hem de aile içi çatışmaları azaltır.

F. Genel Değerlendirme

Mirasçı atama kurumu, yalnızca bireyin ölüm sonrası malvarlığı üzerindeki iradesini değil, aynı zamanda toplumun temel yapı taşı olan aile ilişkilerini, sosyal dayanışmayı ve mülkiyet hakkını da doğrudan etkileyen çok katmanlı bir hukuk kurumudur. Bu nedenle, hem yasal düzenlemelerde hem uygulamada hem de akademik yaklaşımlarda dikkatli ve dengeli bir yaklaşım benimsenmelidir.

Mirasbırakanın iradesi ile mirasçının korunması arasındaki denge, miras hukukunun en hassas terazisini oluşturur. Bu denge iyi kurulmazsa, ne birey hakkı korunabilir ne de aile bütünlüğü sürdürülebilir. Bu nedenle, mirasçı atama gibi ağır sonuçlar doğuran işlemler gerçekleştirilmeden önce her zaman bir hukuk uzmanından destek alınmalıdır.

UYARI: Mirasçı atama, göründüğünden çok daha karmaşık ve teknik boyutlar içeren bir hukuki işlemdir. Geriye dönük düzeltme imkânı çoğu zaman bulunmadığı gibi, yapılan bir hata mirasbırakanın iradesini tümden geçersiz kılabilir. Bu nedenle, miras planlaması yapılmadan önce alanında uzman bir hukukçudan danışmanlık alınması önemle tavsiye olunur.

Av. Yunus Emre ÖZTÜRK